ο καιρός της συγχύσεως - Смутное время

.

"...Έπειτα από τις δηώσεις και καταστροφές των Καταλανών που γνώρισε η περιοχή της Θράκης και της Αν. Μακεδονίας έρχεται "ο καιρός της συγχύσεως", όπως ονομάζουν οι βυζαντινές ιστορικές πηγές τον 14ο αιώνα." γράφει ο Δ. Λαζαρίδης στο "Νεάπολις-Χριστούπολις-Καβάλα" του 1969, σ. 32.

Καιρός της συγχύσεως - μια περίοδος ασίγαστων εμφυλίων πολέμων και επιπλέον αυτών Σέρβοι εισβολείς, ξαμολυμένοι Καταλανοί, Τούρκοι πειρατές και "σύμμαχοι" του Καντακουζηνού, Φράγκοι ηγεμονίσκοι, καταπιεστές ντόπιοι αριστοκράτες και  διάφοροι κατσαπλιάδες που όλοι μαζί αλώνιζαν τον τόπο. 

Και ο τόπος δεν είχε από που να φυλαχθεί - όπως και το τείχισμα που έκτισε ο Ανδρόνικος ο Β' το 1307 πάνω από την Χριστούπολη (Καβάλα), το οποίο είχε πολεμίστρες και τοιχεία και από τις δυο πλευρές του. 

Δηλαδή ο μόνος κατοχυρωμένος χώρος στην περιοχή ήταν ο διάδρομος των 1,30 μέτρων πάνω σε αυτό το διατείχισμα που οδηγούσε στο λιμανι - φρούριο της Χριστουπόλεως.

(βλ. και Γ. Μπακαλάκη "Το παρά την Χριστούπολιν τείχισμα", Ελληνικά 10 (1938)-και σε επανέκδοση στον τιμητικό τόμο για τον καθηγητή Γ. Μπακαλάκη "Οίνος Ισμαρικός" 1990)

Το παράλληλο αυτής της κατάστασης βρίσκουμε στη Ρωσία των αρχών του 17ου αιώνα -  την Смутное время, όταν συνδυασμένες συμφορές πλήξαν τον τόπο - σιτοδείες, ξηρασίες, ακραίο ψύχος, εισβολή Πολωνών και Σουηδών, σφετερισμοί του θρόνου από τους ψευδο-Δημήτριους (ψευδοδιάδοχοι του Ιβάν του Τρομερού που έφερναν και τοποθετούσαν στη εξουσία οι εισβολείς για να νομιμοποιήσουν το πλιατσικολόγημά τους), επιδρομές Τατάρων και η εσωτερική σύγκρουση -   το επίπονο δίλημμα για το πού ανήκει η Ρωσία: στη Δύση ή στην Ανατολή, την ώρα που την τραβολογούσαν και οι δυο. Όπως και στις δύσκολες ώρες του βυζαντίου στον 14ο αιώνα με τις διαμάχες Ησυχαστών και Βαρλααμικών, την υστερόβουλη εξωμοσία του Ιωάννη Ε' και την αποκαρδιωμένη τελικώς εσωστρέφεια που είχε διαχυθεί. 

Ως κρίσιμο χρονικό σημείο αυτών των ταραγμένων χρόνων με τα επίπονα εσωτερικά διλήμματα εντοπίζεται από τον Χρ. Γιανναρά στο έργο του Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα το 1354 

"...ἡ χρόνια ποὺ ὁ Δημήτριος Κυδωνης, μὲ προτροπὴ τοῦ αὐτοκράτορα Ἰωάννη Κατακουζηνου, μεταφράζει στὰ ἑλληνικὰ τὴ Summa Theologiae τοῦ Θωμὰ τοῦ Ἀκινατη. Ἐκστασιασμένος ὁ Κυδωνης ἀπὸ τὸ καινούργιο «φῶς» ποὺ ἔρχεται «ἐξ ἑσπερίας», ἀναλαμβάνει νὰ τὸ μεταδώσει στοὺς συμπατριῶτες του Ἕλληνες. Τὸ γεγονὸς ὁριοθετεῖ μιὰ καινούργια ἐποχὴ γιὰ τὸν Ἑλληνισμό, μιὰ νέα ἱστορικὴ περίοδο. Περίοδο ὅπου τὸ ἐνδιαφέρον τῶν Ἑλλήνων μετατίθεται προοδευτικὰ ἀπὸ τὴ δική τους παράδοση καὶ τὸν δικό τους πολιτισμὸ σὲ κάποιο ἄλλο πρότυπο καὶ ὅραμα βίου."

Πολύ ωραία ταινία για "τον καιρό των ταραχών" της Ρωσίας - Μοσχοβίας είναι η (με ονοματολογία κρίσιμου σημείου)  1612 (του 2007) http://www.imdb.com/title/tt1139085/ .
Tο τρέηλερ:

Έχει, δε, ενδιαφέρον το φαινόμενο των ψευδο-Δημητρίων και η συνεξέτασή του με τους ψευδο-Αλέξιους των τελών του 12ου αιώνα και τους Ψευδο- Νέρωνες του 1ου αιώνα.

 

ομιλία Μαριάννας Κορομηλά

Εχτές πήγα στην ομιλία της κυρίας Μαριάννας Κορομηλά "Ιστορική Γεωγραφία της Μέσης Ανατολής" , την πρώτη από μια σειρά διαλέξεων γύρω από την "φίλτατη Συρία" και τον κόσμο του Λεβάντε. 
Πρόγραμμα διαλέξεων: http://miettsimiski11.blogspot.gr/2015/02/blog-post_2.html.

Η κυρία Κορομηλά μας ταξίδεψε παρουσιάζοντας το γεωγραφικό επίπεδο ανάγνωσης αυτού του κόσμου. Η ομολογημένη αγάπη της για τους χάρτες την έκανε να τους ζωντανεύει - εντύπωση με έκανε ο τρόπος με τον οποίο έπιανε και σήκωνε τις εκτάσεις, τα περάσματα από το χάρτη και μας τις έδινε στο χέρι. Τα υψίπεδα του Γκολάν, την κοιλάδα Μπεκάα, τον γυμνό Αντιλίβανο, την αφόρητη έρημο του Νεγκέβ όπου μόνον οι ακακίες αντέχουν.

Οι εκπομπές της στην έρα ήταν θρυλικού επιπέδου συμπύκνωσης δουλειάς και γνώσης αλλά πια δεν είναι διαθέσιμες από το αρχείο τους (τι να πει κανείς...), η δε σειρά εκπομπών της "Επιστρέφοντας στην Ανατολή" στο ραδιόφωνο του Σκάι σαν να μην μπορεί να αναπαραχθεί - δοκιμάστε κι εσείς (http://www.skai.gr/player/Radio/?mmid=48578). 

Μόνο κάποιες που είχα κρατήσει γραμμένες σε κασσέτες έμειναν - αυτήν για την Άλωση της Πόλης - την οποία διέσωσε και το αντίβαρο -http://library.antibaro.gr/audio/Hxovoles/1453%20Marianna%20Koromila.mp3- την άκουγα κάθε 29 Μαίου, γραμμένη στη Β΄ πλευρά μιας ενενηντάρας με το Dragonlord (Tales of the Noble Steel) των Domine.

Είχε γράψει για την κα Κορομηλά ο Π. Θεοδωρίδης  ότι "...Την αγαπούσαν οι γέροντες, οι φευγάτοι, οι φυλακισμένοι, οι άρρωστοι στα νοσοκομεία, μερικά παράξενα φαντάρια, πλήθος "επαρχιωτών" χαμένων από χέρι, που αισθάνεται ότι η ενασχόληση με τον "πολιτισμό" μειώνει την μυρωδιά του έλους.." (http://petefris.blogspot.gr/2006/07/blog-post_30.html). 

Ωραία πρόσεγγιση - περιγραφή ενός κοινού από ευγενικά και μεμονωμένα άτομα που με περιελάμβανε. Ένα κοινό στο οποίο δεν απευθύνεται κανένας πια, εκτός από τον κύριο Λογοθέτη στο 4Ε - https://www.youtube.com/playlist?list=PLm5vI-k8ounykIp52BNpZ_MIERZ1MFQBR.  

 

παλιές φωτογραφίες

.

 στην "έρημο" στη Λήμνο

 πριν την έρημο

 στη σκοπιά 1

στη σκοπιά 2

2000

η οριακότητα του judgement των anathema,

η αναγκαστική μετάβαση σε πιο

συμβιβασμένα και ανοιχτά τοπία.

μαζί με νέα δεδομένα.

μια εποχή που άλλαζε

και άφηνε τον κορμό στον κάτω όροφο.

αργότερα.

,
,

από τα τείχη της Θεσσαλονίκης

.,

Σταυρικός κεραμοπλαστικός διάκοσμος και κόγχες για τοποθέτηση ιερών εικόνων-επιτείχιο εικονοστάσι για τους φρουρούς του τείχους.

 Άποψη της καταχύστρας πάνω από την είσοδο του Πύργου του Τριγωνίου.

Είσοδος ενδο-τείχιου σπιτιού στην οδό Έβρου.

Εδώ φαίνεται το πάχος του σκαμμένου τείχους πώς αποτελεί τον τοίχο του χωλ της "κυρίας" που στέκεται στο κατώφλι.

Το "κούμπωμα" των λαξευμένων λίθων του καμαρωτού υπέρθυρου της πύλης του Πύργου του Τριγωνίου.

Επιτύμβια στήλη με αποτροπαικά σύμβολα σε β' χρήση στο ανατολικό τείχος στην Μελενίκου.

Άποψη του βυζαντινού θαλάσσιου τείχους και προβόλου της β' κατασκευαστικής φάσης στην Καλαποθάκη.

Άποψη του τείχους. Σε επαφή ξανά με το νερό της θάλασσας, αλλά τώρα καθρεπτίζονται πάνω του άσχημες πίσω όψεις κτιρίων με κρεμασμένα ερκοντίσιον.

Οι ενισχυτικές "αντηρίδες" από την εσωτερική πλευρά του τείχους είναι κατά πάσα πιθανότητα τα κομμένα ποδαρικά από τυφλά τόξα που ενίσχυαν, σε μια ελαφρότερη της συμπαγούς τειχοποιίας δομή, το τείχος και διαμόρφωναν με την επιστρωμένη ισόπεδη πάνω τους επιφάνεια τον περίδρομό του - όπως, μάλλον, στον τοίχο πίσω από τον Πύργο του Αναγλύφου (κάτωθι φωτογραφία).

προσθήκη: το παράδειγμα αυτό δεν είναι τόσο ξεκάθαρη υπόθεση...πρόκειται για ένα (πλέξιμο - όχι κυριολεκτικώς, διότι διακρίνονται οι κατασκευαστικοί αρμοί) τοίχων: ο βυζαντινός πύργος του Αναγλύφου (με το οθωμανικής εποχής άνοιγμα δυτικά στο επίπεδο του ορόφου στο επίπεδο των επάλξεων του Ν. περιβόλου του φρουρίου του Βαρδαρίου), βλέπε Μπακιρτζής 1975, σ. 307-8, Μαρκή 1982 σ. 9-11 και οι δυο τειχοποιίες, αυτή στην οποία "ακουμπάει στο βόρειο τοίχο του πύργου" (Μαρκή 1982, σ. 152) και του τοίχου με τα τόξα που δεν ξέρω αν γίναν "τυφλά" επειδή ο προαναφερθείς τοίχος κτίστηκε αργότερα και τα έκλεισε ή αν ο τοίχος που τα τυφλώνει είναι η νότια παρειά της ίδιας κατασκευής με αυτά, οπότε ως παράδειγμα κολλάει με την υπόθεση των κομμένων ποδαρικών στην Καλαποθάκη. Κοντολογίς, δεν έχω διακρίνει στο πάχος πού βρίσκεται ο κατακόρυφος αρμός...θα το δω και θα επανέλθω ίσως. Αν κάποιος έχει διαβάσει σωστά αυτό το πλέξιμο εκεί ας γράψει.

βιβλιογραφία:

1. Χ. Μπακιρτζής Η θαλάσσια οχύρωση της Θεσσαλονίκης Βυζαντινά 1975

2. Ευ. Μαρκή Συμπληρωματικά αρχαιολογικά στοιχεία για το φρούριο Βαρδαρίου Θεσσαλονίκης , Μακεδονικά 1982.

Κουμλού-Τζιν

.
.Στο "Περί την Ιστορίαν της θράκης: ο ελληνισμός των σύγχρονων Θρακών-Αι πόλεις Ξάνθη και Κομοτινή", έκδοση ΙΜΧΑ του 1960 στις σελ 52-53 ο Στίλπων Κυριακίδης παραθέτει τους ιδρυτικούς μύθους της Κομοτηνής-Γκιουμουλτζίνας που κατέγραψε ο περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή κάποτε στον 17ο αι. Πρώτος μύθος: Ότι το όνομα προέρχεται από τον Κουμλού-Τζιν που ήταν εβραίος "... του οποίου ο πρόγονος είχε έλθει εκ Κίνας ως πρεσβευτής του αυτοκράτορος αυτής προς τον Μέγαν Αλέξανδρον και έμεινε κατόπιν εις τας ελληνικάς χώρας ένεκα του ωραίου αυτών κλίματος. Ο Εβραίος αυτός Κουμλού-Τζιν είχεν αποσταλή υπό του άρχοντος της Καβάλας Κανλικού εις την πολιν μας (σ.σ.: την Κομοτηνή-Γκιουμουλτζήνα) ως διευθυντής των οικονομικών. Αυτός παρέδωσε το φρούριο εις τον γαζή Εβρενός με την συμφωνία να μένουν οι Εβραίοι εντός του τείχους."

Δεύτερος μύθος: συνεχίζει ο Στ. Κυριακίδης,ο.π. σ 53, "...Η πόλις ονομάζεται (σ.σ.: και) Ρουμτσίνα δια τον έξής λόγον. Ο ηγεμών Φιλικός (=Φίλιππος) είχεν θυγατέραν ωραίαν ως άστρον, την οποίαν ωνόμαζε Ρουμτσίναν. Επειδή δε αυτή έπασχεν εκ λέπρας ο πατήρ της την ετοποθέτησεν εις το έδαφος της πόλεως ταύτης, όπου και εθεραπεύθει από της νόσου λόγω του εξαισίου κλίματος, και πρώτη αυτή έκτισε την πόλιν, βραδύτερον σε ο Εβράιος Κουμλού-Τζιν έκτισε το φρούριο δια τον φόβο των Αθιγγάνων."

Αξιοσημείωτα στοιχεία μέσα σε αυτούς τους μύθους του 17ου αι [που με το μπλέξιμο εποχών-προσώπων τους θυμίζουν το αντίστοιχο μπλέξιμο στα σενάρια από το Hercules: The Legendary Journeys] 

στιγμιότυπο από το επεισόδιο Eye of the Beholder, 1η σεζόν του Hercules, 1995.

είναι οι αναφορές στο Φίλιππο και τον Αλέξανδρο σε αυτή τη μεταβυζαντινή εποχή και σε χώρο μη παραδοσιακά Μακεδονικό (η φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου έπαιξε το ρόλο της και σε αυτό) και

η αναφορά σε "άρχοντα της Καβάλας" που θυμίζει τον αφέντη της Έγριπος/ το ρήγόπουλο τ' Αναπλιού/ τον αφέντη της Μοθώνης/ το Νικοστράτη τον αφέντη της Μακεδονιάς του Ερωτόκριτου υπό την έννοια ότι ως γεωγραφικό υπόστρωμα της διήγησης υπονοείται ένας κατακερματισμένος ελλαδικός χώρος με πριγκηποποιημένους τοπικούς άρχοντες . 
Αυτό το σκηνικό από την μια έλκει την πραγματική του ρίζα στον κατακερματισμένο φεουδαρχικοποιούμενο χώρο της εποχής των Κομνηνών και των Αγγέλων και την επακόλουθη ανάπτυξη φυγόκεντρων τάσεων, στην ίδια εποχή που ανεξαρτητοποιούνται ολόκληρες επαρχίες από την αυτοκρατορία με το πρόσχημα της εθνικής χειραφέτησης ή όχι (Ντομπρομίρ Χρυσός στον Αξιό, Ιβάγκος στη Δυτική Θράκη, Iσαάκιος Κομνηνός στην Κύπρο και αλλού) αλλά, βεβαίως, και στην ακόλουθη Λατινοκρατία η οποία δεν τελείωσε ούτε με την ανακατάληψη της Πόλης το 1261 από τον Μιχαήλ Η' ούτε με τις απόπειρές του για ενοποίηση του Ρωμέηκου χώρου.
Από την άλλη, η επινόηση ενός κατακερματισμένου πολιτικώς χώρου, ενός χώρου μικρών βασιλείων, τοπικών πριγκήπων και αρχόντων σε μια εποχή ισχυρής κεντρικής εξουσίας του ενιαίου, πια, βαλκανικού χώρου, ερχόταν σε αντίθεση με την πραγματικότητα και για αυτό ακριβώς  αποτελούσε μια κατάλληλη φαντασιακή γεωγραφία πάνω στην οποία απλώνονταν τα παραμύθια της εποχής. Και αυτό μάλλον ισχύει και για τον Ερωτόκριτο και για τα παραπλήσια αυτών που καταγράφει ο Εβλιγιά Τσελεμπή μυθεύματα.

Επιπλέον εντύπωση κάνει, έστω και για το μυθικό επίπεδο, η αξιολόγηση του κλίματος της Κομοτηνής ως  εξαισίου, ενώ στην πραγματικότητα είναι ιδιαίτερα υγρό και παλαιότερα θα ήταν ακόμα περισσότερο. 
Τέλος, είναι η πρώτη φορά που συναντώ, έστω και εντός πλαισίου μυθοπλασίας, αναφορά στους Αθιγγάνους ως οργανωμένους σε στρατιωτικώς επίφοβο επίπεδο. Πρόκειται, μάλλον, για την επινόηση ενός επιδρομέα, ενός κινδύνου, την κατασκευή ενός φόβου μέσα στα πλαίσια της ασφάλειας της Pax Ottomanica.

     Aπό την τειχοποιία του κάστρου.

    O κυκλικός πύργος στη ΝΔ γωνία.      

Άποψη της Δυτικής πλευράς του φρουρίου.Διακρίνονται δύο τετράγωνοι πύργοι και δυο ντουζένια - δεσίματα της τοιχοποιίας με τέσσερεις σειρές πλίνθων.

.
.

Στρελίτες 1698 και Συναλλαγή Ανδρονίκου 1376

 .
Διαβάζοντας, σαν σημειώσεις στο περιθώριο:

Κατά πόσο οι Στρελίτες ήταν οι τελευταίοι βυζαντινοί πεζικάριοι?
(Υπάρχουν μελέτες που ισχυρίζονται ότι τα ελληνικά λειτουργικά βιβλία του 17ου αιώνα που χρησιμοποιήθηκαν ως πρότυπα  της συγγραφής των νεων ρωσικών λειτουργικών βιβλίων για μια επαναβυζαντινοποίηση της ρωσικής ορθοδοξίας ήταν τελικώς πιο αλλοιωμένα από δυτικές επιρροές απ' ότι τα παλιά ρωσικά που θα αντικαταστούσαν στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων του Πατριάρχη Μόσχας Νίκωνα).
Οι Στρελίτες ήταν εν πολλοίς φορείς της Παλαιάς Πίστης (της πεισματικής συνέχισης της προ-νικώνειας ρωσικής ορθοδοξίας) αλλά και ο στρατιωτικός βραχίονας της γενικότερης αντίδρασης απέναντι στην αυξανόμενη δυτικοποίηση της Ρωσίας.

 απόσπασμα  από τον πίνακα "Стрельцы", 1907 του Sergey  Ivanov.

 

το κουτί με τους πολύ καλής ποιότητας και πιστότητας αναπαράστασης Στρελίτες σε 1/72 της ρωσικής Zvezda.

(είχε εχτές στο κανάλι της βουλής τη σοβιετική ταινία Μέγας Πέτρος - Η Αρχή του Μεγαλείου του Σεργκέι Γκερασίμοφ του 1980 που έδειξε και το άσχημο τέλος της εξέγερσης των Στρελιτών το 1698).

****************
Επίσης, κατά πόσο δεν ήταν Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η επιτυχημένη έφοδος των τούρκων και γενουατών που παλινόρθωσαν τον Ανδρόνικο Δ' Παλαιολόγο το 1376?
(βλ. Πολύμνια Κατσώνη, Ανδρόνικος Δ' Παλαιολόγος: Βασιλεία και Αλληλομαχία, ΚΒΕ 2008, σελ.100-104).

Δεν είναι μια επίθεση αλλοφύλων για να εγκαταστήσουν έναν υποψήφιο δική τους επιλογής που θα τους εκπλήρωνε ως ένθρονος, κατόπιν, τα πεσυμφωνημένα (παράδοση Καλλίπολης, εντατικοποίηση καθεστώτος υποτέλειας στους Οθωμανούς και παράδοση Τενέδου στους Γενουάτες κλπ)?
Δεν είναι πάντως ξεκάθαρα τα γεγονότα- υπάρχει το ενδεχόμενο να έγινε μια μικρής έκτασης πολιορκεία μόνο του φρουρίου της Χρυσής, όπου είχαν συγκεντρωθεί οι υποστηρικτές του Ιωάννη Ε' και των άλλων υιών του, αφότου είχε εισχωρήσει στην Πόλη ο Ανδρόνικος.

.
.